Waloryzacja kontraktów budowlanych – perspektywa wykonawcy

Sytuacja branży budowlanej w wyniku niekorzystnych czynników ekonomicznych staje się coraz trudniejsza. Od początku 2017 roku radykalnie wzrosły ceny materiałów budowlanych, na co dodatkowo nałożyły się deficyty siły roboczej i liczne problemy logistyczne. W najcięższej sytuacji są firmy realizujące długoterminowe kontrakty infrastrukturalne, które swoje oferty w przetargach składały w latach 2015–2017.

W obliczu powyższego istnieje ryzyko powtórzenia sytuacji z 2012 roku, kiedy to kumulacja inwestycji związanych z Euro 2012, gwałtowny wzrost cen materiałów budowlanych oraz światowy kryzys i wzrost cen surowców doprowadziły do upadku znacznej części wykonawców z branży budowlanej.

Aktualnie zarówno wykonawcy, jak i strona rządowa, a także najwięksi zamawiający poszukują rozwiązania problemu waloryzacji kontraktów budowlanych. 3 stycznia 2019 roku GDDKiA oraz PKP PLK opublikowały założenia mechanizmów waloryzacyjnych mających stanowić stały element przyszłych umów. Niemniej jednak stanowisko prezentowane przez stronę rządową prowadzi do wniosku, że mało prawdopodobne jest, aby odgórne rozwiązania systemowe dotyczyły już zawartych i realizowanych kontraktów.

W związku z niewystępowaniem w umowach o roboty budowlane efektywnych klauzul adaptacyjnych oraz brakiem woli zamawiających do negocjowania zmian w umowach już zawartych, można spodziewać się, że wielu wykonawców będzie zmuszonych skorzystać z uprawnień przysługujących im na podstawie obowiązującego prawa lub zakończyć realizację kontraktów.

Jedną z dróg umożliwiającą podwyższenie wynagrodzenia wykonawcy jest odwołanie się do przepisów kodeksu cywilnego określających konsekwencje nadzwyczajnej zmiany stosunków, tj. do art. 357(1) KC i art. 632 § 2. Zgodnie z art. 357(1) KC sąd może zmienić wynagrodzenie wykonawcy lub nawet rozwiązać umowę, jeżeli dojdzie do nadzwyczajnej zmiany stosunków, w efekcie której realizacja projektu wiązałaby się z nadmiernymi trudnościami albo groziłaby jednej ze stron rażącą stratą, a strony nie mogły tego przewidzieć przy zawarciu umowy. Z kolei trochę inaczej skonstruowany art. 632 § 2 KC stanowi, że jeżeli wskutek nieprzewidywalnej zmiany stosunków wykonanie umowy groziłoby wykonawcy rażącą stratą, sąd może podwyższyć ryczałt lub rozwiązać umowę.

Dotychczas najczęściej sądy odmawiały zwiększenia wynagrodzenia w ramach zawartych kontraktów budowlanych podnosząc brak spełnienia wszystkich ustawowych przesłanek waloryzacji, w szczególności składy orzekające zwracały uwagę na brak spełnienia przesłanki rażącej straty, przewidywalność zmian, aneksowanie kontraktów oraz zbyt późne wystąpienie do sądu, tj. dopiero po zakończeniu realizacji robót. Jednocześnie niektóre sądy wskazywały, że strony poprzez niektóre postanowienia kontraktu, wyłączyły ustawowe mechanizmy adaptacji umów do zmieniającego się otoczenia. W praktyce uniemożliwiało to wykonawcom dochodzenie roszczeń waloryzacyjnych, a zamawiający kierując się orzecznictwem sądów nie byli skłonni do zawierania ugód lub aneksów mogących poprawić sytuację wykonawców.

Szczęśliwie dla wykonawców w ostatnim czasie możemy zaobserwować korzystną dla nich zmianę podejścia sądów rozpatrujących spory waloryzacyjne wynikłe ze zmian cen materiałów budowlanych w latach 2009–2012. W szczególności jako jedno z pierwszych prawomocnych orzeczeń dopuszczających zmianę wynagrodzenia wykonawcy robót budowlanych w związku z gwałtowną zmianą cen materiałów budowlanych należy wskazać wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 6 listopada 2017 roku, sygn. VI ACa 1462/13.

W orzeczeniu tym sąd, opierając się o opinię biegłego sądowego, uznał, że zostały spełnione i udowodnione przesłanki przewidziane w art. 357(1) KC tj.: nadzwyczajna zmiana stosunków, która przejawiała się w zmianie cen ropy na rynkach światowych w latach 2009–2012 o 143,72 proc. oraz wzroście cen asfaltu wynoszącym 17–18 proc. rocznie; brak możliwości przewidzenia tego przez wykonawcę, skoro wzrost cen asfaltu przed ofertą wynosił rocznie 2–5 proc.; rażąca strata wykonawcy (marża planowana przy złożeniu oferty – 2,4 proc., wydatek planowany na nabycie asfaltu – 16,94 mln zł, rzeczywisty koszt nabycia asfaltu – 27,13 mln zł). W rezultacie sąd przyjął, że strata na asfalcie z wyłączeniem kosztów transportu (8,97 mln zł), pomniejszona o zakładany na kontrakcie zysk (około 6,3 mln) daje kwotę 2,64 mln zł, o którą powinno zostać zwiększone wynagrodzenie wykonawcy.

Ponadto należy podkreślić, że w niektórych przypadkach wykonawcy będą również uprawnieni do dochodzenia zwrotu kosztów związanych ze wzrostem kosztów materiałów i robocizny w ramach roszczeń odszkodowawczych wynikających ze zmiany terminów realizacji projektu. Strategia ta niejednokrotnie może okazać się bardziej efektywna niż składanie roszczeń mających podstawę w nadzwyczajnej zmianie okoliczności (art. 357 (1) KC oraz art. 632 §2 KC) umożliwiając odzyskanie nawet całości poniesionej straty.

Dodatkowo wykonawcy coraz częściej, mając na celu minimalizację strat, wybierają nagłe zakończenie realizacji nierentownego kontraktu. Podejmując taką decyzję wykonawcy powinni mieć na uwadze, że co do zasady wzrost cen i kosztów realizacji robót po zawarciu umowy sam w sobie nie stanowi przesłanki do odstąpienia od kontraktu budowlanego, a na wykonawcy ciążą liczne ryzyka związane z opuszczeniem placu budowy. Niemniej jednak w uzasadnionych przypadkach przesłanki do odstąpienia lub wypowiedzenia mogą wynikać z okoliczności faktycznych towarzyszących realizacji umowy lub nowych przepisów prawa (np. art. 135 ustawy o pracowniczych planach kapitałowych, który pozwala na rozwiązanie umowy w sprawie zamówień publicznych z zachowaniem dwumiesięcznego okresu wypowiedzenia, w przypadku nie zawarcia porozumienia w sprawie odpowiedniej zmiany wynagrodzenia). W takiej sytuacji zakończenie realizacji kontraktu jest w stanie poprawić jego rentowność bądź zmniejszyć straty wykonawcy.

Wobec nagłych i nieprzewidywalnych zmian rynkowych, dostosowanie wielkości wynagrodzeń w kontraktach już zawartych jest obecnie jednym z głównych wyzwań branży budowlanej. Branża ta potrzebuje opracowania i wdrożenia kompleksowych mechanizmów waloryzacji realizowanych kontraktów, a także zmian prawnych umożliwiających skuteczne korzystanie z klauzul waloryzacyjnych, skonstruowanych w oparciu o uzasadnione, obiektywne i słuszne kryteria. Należy jednak pamiętać, że w przypadku braku rozwiązań systemowych w polskim systemie prawnym strony umowy dysponują różnymi środkami umożliwiającymi zmianę wynagrodzenia lub zakończenia realizacji kontraktu budowlanego. Ocena możliwości ich zastosowania wymaga każdorazowo gruntownej analizy z perspektywy zaistniałych zmian rynkowych, postanowień zawartych umów, norm prawa cywilnego i prawa zamówień publicznych.